TILT: informatievaardigheden verwerven via het web

Hans Roes, Rebecca Scholte [1]

Achtergrond

In het praten over onderwijs worden steeds vaker begrippen gebruikt als 'leren leren', 'levenslang leren', 'probleemgestuurd onderwijs' en allerlei varianten daarop. Scholieren en studenten worden niet langer geacht zich passief op te stellen in het proces van kennisoverdracht, maar dienen vaardigheden te ontwikkelen waarmee ze in een snel veranderende maatschappij in staat zijn om zelf actief kennis te vergaren. Daarbij valt ook al snel het woord informatievaardigheden, een wat zwakke vertaling van het Amerikaanse begrip 'information literacy'. Maar ja, 'informatie alfabetisme' bekt nu eenmaal niet in het Nederlands.

Informatievaardige personen herkennen - volgens de definitie van de American Library Association - wanneer informatie nodig is, weten waar en hoe ze informatie moeten zoeken, kunnen gevonden informatie beoordelen op hun waarde, en zijn in staat de nieuw verworven kennis toe te passen bij de oplossing van het probleem waarmee de informatievraag begon. Bibliothecarissen in de Verenigde Staten zijn de laatste jaren zeer actief om 'information literacy' op de academische agenda te zetten en slagen daar ook in. Het betekent een nieuwe opdracht voor bibliothecarissen om actiever bezig te zijn met onderwijs. Een opdracht die verder gaat dan de ouderwetse bibliotheekinstructie die zich vaak beperkt tot zoeken in specifieke bestanden en het fysiek traceren van de literatuur waarnaar verwijzingen werden gevonden.

In Nederland was IHOL (www.ihol.nl), een samenwerkingsverband van diverse hogeschoolmediatheken in Limburg en Noord-Brabant en de universiteits- en stadsbibliotheek van Maastricht, een van de eersten die zich inzette om te komen tot een instructiemodule op het gebied van informatievaardigheden. Voor het maken daarvan benaderde IHOL Ticer (www.ticer.nl), een bv gerund door rekencentrum en bibliotheek van de Universiteit van Tilburg (UvT) en actief op het gebied van consultancy en het organiseren van summer schools m.b.t. digitale bibliotheken. Door Ticer werd eerst een verkenning uitgevoerd naar bestaande webgebaseerde modules. Hieruit kwam de Texas Information Literacy Tutorial (tilt.lib.utsystem.edu) naar voren als een veelbelovende aanpak die goed aansloot bij de beoogde doelgroep: scholieren in de bovenbouw van HAVO/VWO en studenten in de eerste jaren van het hoger onderwijs. Eveneens aantrekkelijk was dat TILT in het voorjaar van 2001 beschikbaar kwam als 'Open Source'. Open Source materiaal is vrij te gebruiken en mag naar believen worden aangepast, mits het nieuwe resultaat weer als Open Source ter beschikking komt. IHOL besloot om een Nederlandse versie te laten bouwen op basis van de Texas Information Literacy Tutorial. De Nederlandse versie van TILT is dus ook beschikbaar als Open Source.

Texas TILT en de Nederlandse TILT

De aantrekkelijke kanten van TILT laten zich samenvatten in een aantal trefwoorden: doordachte opzet; interactiviteit; speelse benadering. Deze elementen zijn behouden in de Nederlandse versie. De doordachte opzet komt al meteen naar voren in de opening. Een Flash-movie begint niet met de bibliotheek, maar introduceert het internet en het world wide web. Deze laat zien dat er naast de nummer één informatiebron voor scholieren en studenten nog veel meer bronnen zijn. Vervolgens is de stof onderverdeeld in drie modules: Selecteren gaat in op verschillende soorten informatiebronnen, hun gebruiksmogelijkheden en beperkingen; Zoeken behandelt de algemene theorie achter het zoeken en biedt ook oefeningen met voorbeeld-bibliotheekbestanden en web search engines; Evalueren stelt het beoordelen van de gevonden informatie centraal - met een behoorlijke oefening in het beoordelen van websites - het vermijden van plagiaat en het maken van literatuurverwijzingen. Elke module vertrekt vanuit een aantal nauwkeurig gespecificeerde leerdoelen en besluit met een korte quiz. Ter ondersteuning van de stof is er bovendien een uitgebreide lijst met kernbegrippen onder handbereik.

Interactiviteit komt op verschillende manieren tot uiting. Zo bevat elke module een aantal spelletjes waarin de eerder behandelde stof getoetst wordt. Deze zijn uitgevoerd in Flash met geluidseffecten - voor sommige bibliothecarissen wat moeilijk verteerbaar - en komen daarmee - okee, een béétje - in de buurt van de computerspelletjes waarmee de doelgroep zo vertrouwd is. Op meerdere plekken in de stof zijn voorbeelden opgenomen die aansluiten bij een eerder gekozen onderwerp, de zogenaamde topics. Verder zijn er de oefeningen en quizzen die gerichte feedback geven op de gegeven antwoorden. De speelse benadering tenslotte zit hem in het directe, op jongeren toegesneden taalgebruik, de veel voorkomende cartoonachtige illustraties en het gebruik van Flash-movies en mouse-over effecten.

Naast deze positieve punten waren er ook enkele negatieve punten, met name op het technische vlak. Er was sprake van een koppeling van de website met een lokaal LDAP systeem voor authenticatie, dat gebruikt werd om de quizresultaten van de studenten naar docenten te mailen. Omdat de Nederlandse versie op meerdere instellingen gebruikt wordt is dit onderdeel geschrapt. De University of Texas ontwikkelde de website in 1997 en 1998. Naast een 'full TILT' was er ook een 'lite TILT' die geen animaties had en dus minder eisen aan de hardware en de netwerkverbinding stelde. In 1997 een logische keuze, maar inmiddels achterhaald en bovendien bewerkelijk in het onderhoud. Ook de lange ontwikkeltijd had zijn sporen achtergelaten, de technische opzet was een beetje rommelig en leunde sterk op Javascript voor de interactie. Voor de Nederlandse versie is een nieuwe opzet gemaakt en is Javascript grotendeels vervangen door PHP. Meer in het oog springend tenslotte zijn de verandering in de vormgeving - met name de introductie van Cascading Style Sheets voor een consistente lay-out, de menu-structuur en de navigatie. Zo ook de mogelijkheid om op elke pagina waar topic gerelateerde informatie staat van topic te wisselen en de keuze in de module Zoeken voor een zoekoefening in 'live' bibliotheekbestanden, in dit geval de NCC en Picarta. Voor een uitgebreide bespreking van het herontwerp verwijzen we naar de documentatie (www.tilt.ihol.nl/doc/ontwerp_tilt.html). Het feitelijke aanpassen van de module naar de Nederlandse situatie is in handen gelegd van een multidisciplinaire groep van programmeurs, multimediaspecialisten en bibliothecarissen. Het resultaat - www.tilt.ihol.nl - werd op 31 mei 2002 gepresenteerd in het Centre Ceramique in Maastricht.

Statistieken en reacties

ILT is inmiddels opgenomen op de websites van de IHOL-partners en wordt door hen ook in het onderwijs gebruikt. Maar de belangstelling ervoor reikt verder. Zo staat TILT onder andere gelinkt op algemene sites als www.leren.nl en op websites van diverse scholen in het voortgezet onderwijs. De statistieken van de webserver laten zien dat het gebruik van TILT vooral hoog was in september en oktober 2002, beide met ruim 40.000 pageviews per maand, en gemiddeld ruim 1700 sessies (in dit getal worden alle requests die op één dag vanaf één pc komen samengenomen) per maand. Niet zo verwonderlijk, aangezien bibliotheekinstructie traditioneel aan het begin van een school/studiejaar wordt gegeven. Tellen we het totaal aantal sessies vanaf de lancering van de site in mei 2002, dan komen we op een getal van 11.417. Een andere manier om de belangstelling voor TILT te meten is het aantal keren dat de source werd opgevraagd door andere instellingen. Tot nu toe hebben ruim tien instellingen dat gedaan, waaronder één uit de VS.

Interessanter dan getallen zijn wellicht de reacties die studenten en docenten op TILT geven. Deze worden opgeslagen in een database en zijn via de niet publiek toegankelijke onderhoudspagina's te raadplegen. Enkele kenmerkende reacties zijn:

"Ik dacht veel van het zoeken op internet af te weten, maar dat bleek niet zo te zijn. Ik heb veel handige tips gekregen en weet ook waarom veel zoekacties vroeger zijn gestagneerd."

"Ik was niet op de hoogte van het zoeken met EN/OF. Het is wel eens goed om te horen dat je met verschillende zoektermen moet zoeken."

"Het vinden van betrouwbare informatie is iets waar ik normaal gesproken niet op zou letten, ik besef nu zeker dat het erg belangrijk is."

"Alleen wel erg jammer dat er zoveel lappen tekst worden gegeven, dat kan ik nooit allemaal lezen."

"Mogen wij TILT gebruiken voor mediatheekinstructie in onze schoolmediatheek? Indien ja, hoe lang blijft dit verhaal op internet staan of kan ik het evt. op CD ROM krijgen?"

De eerste drie reacties geven aan dat studenten essentiële vaardigheden in het zoeken en beoordelen van informatie oppikken. Wat betreft de vierde reactie - een veel gehoorde - kan opgemerkt worden dat het aantal woorden in de drie modules van TILT circa 11.000 bedraagt, pakweg acht keer het aantal woorden van dit artikel. Gezien het doel van de tutorial, en gegeven de doelgroep, menen wij dat een aardige balans is bereikt. En ja, TILT mag vrij gebruikt worden, www.tilt.ihol.nl staat open voor iedereen. Vanwege de gekozen techniek kan TILT niet vanaf CD ROM worden gebruikt, maar de source is beschikbaar voor wie er mee aan de slag wil.

De nabije toekomst

De ontwikkelingen staan niet stil en inmiddels staan we aan de vooravond van de lancering van een nieuwe en verbeterde versie van TILT. Door een ingrijpende tekstredactie zijn overbodige herhalingen verwijderd en is de oorspronkelijke stof bondiger geworden. Met name bij een aantal complexere onderdelen zijn in de tekst korte samenvattingen toegevoegd om de student bij de les te houden. Op diverse plaatsen is TILT aangepast aan de actualiteit. Daarbij is ook veel aandacht besteed aan het consequent doorvoeren van de op de doelgroep gerichte (web)schrijfstijl en de Nederlandse spellingsregels. Nieuw onderdeel in de menubalk is de 'Samenvatting'. Daarnaast is het mogelijk om via de pagina 'Leerdoelen' langs een alternatieve route de stof te doorlopen. Tenslotte is er een koppeling aangebracht tussen de primaire stof in de modules en de vaak uitgebreidere toelichting in de lijst met begrippen door het gedoseerd aanbrengen van links. Tot slot wordt op dit moment de haalbaarheid van een Engelse versie van deze Nederlandse versie ten behoeve van buitenlandse studenten bekeken door IHOL.

[1] Hans Roes is projectmanager bij de UvT en senior consultant bij Ticer
Rebecca Scholte is hoofd Voorlichting & Educatie bij het rekencentrum van de UvT